Zachowanie dziecka uwarunkowane jest różnymi czynnikami związanymi z temperamentem, osobowością i środowiskiem dorastania. Ogólny układ ról i pozycji dzieci w rodzinie wpływa w pewien sposób na ich stosunek do rodziców, rodzeństwa, na spoistość rodziny i wzajemne odniesienia. Wpływ rodziców na formowanie się ról poszczególnych dzieci jest związany z procesem wychowania, kiedy widzą oni dziecko i oceniają je w określony sposób, interpretują jego charakter i zachowanie.
Wyróżnia trzy najważniejsze typy ról i pozycji dziecka w rodzinie:
- Rola dziecka odrzuconego.
- Rola dziecka jedynego.
- Rola dziecka dorastającego.
Dziecko odrzucone – ma niezaspokajane takie potrzeby jak: przynależności, bezpieczeństwa, akceptacji, życzliwości. Wywołuje to zaburzenia w funkcjonowaniu ważnych potrzeb psychicznych dziecka. Dziecko nie może zbyt długo znosić sytuację frustracji. Formują się u niego mechanizmy wewnętrzne i zachowania, które redukują zagrożenia i przywracają stan względnej równowagi wewnętrznej.
Dziecko jedyne – ma rodziców nadmiernie opiekuńczych. Układem odniesienia są dla dziecka rodzice, dlatego też podciągając się do ich poziomu staje się przedwcześnie dojrzałe i zbyt poważne. Silna zależność od dorosłych oraz luźne i rzadkie kontakty z rówieśnikami mogą opóźniać jego rozwój społeczny. Samoocena jedynaka funkcjonuje w układzie odniesienia osób starszych. Często jest ona ujemna na tle wymagań rodziców i może wywołać poczucie zagrożenia. Dziecko jedyne przejawia silniejsze postawy lękowe niż dzieci z rodzin wielodzietnych, posiadających rodzeństwo.
Dziecko dorastające – okresem kryzysowym dla dziecka jest okres dojrzewania. Młodzi ludzie są w ciągłym konflikcie pomiędzy tym, czego pragną a tym, czego oczekuje od nich społeczeństwo. Młodociany nie jest już dzieckiem, ale i nie jest jeszcze dorosłym. Manifestuje więc swoją dorosłość ubiorem, zachowaniem, paleniem papierosów czy piciem alkoholu. Mądrzy rodzice muszą liczyć się z jego nową rolą społeczną i potrzebami, chcąc uniknąć rozminięcia się z dzieckiem. Wiedzą, że należy zostawić młodzieży pewną swobodę, organizują mu ciekawie wolny czas. Można to jednak osiągnąć wtedy, gdy z dorastającym łączy rodziców więź emocjonalna i wspólny język (Zaborowski).